Novac kroz istoriju

Pomen novca na tlu današnje Crne Gore seže u daleku prošlost. U nedostatku pouzdanih svjedočanstava, može se samo pretpostaviti da je prvi novac na ovim prostorima bio grčki stater s likom boga Zevsa iz IV vijeka prije nove ere. Sa mnogo više pouzdanosti može se tvrditi da prvi datirani novac na našim prostorima potiče iz II vijeka prije naše ere. Riječ je o ilirskom novcu, kovanom u Risnu, najstarijoj kovnici novca na tlu današnje Crne Gore. Numizmatičari i arheolozi su nedvosmisleno utvrdili postojanje tri vrste ilirskog novca iz ove kovnice. Prva, najstarija vrsta na aversu ima glavu božanstva, a na reversu lik boginje Artemide i natpis RIZO...O...TAN (PIZO). Drugu vrstu čini novac s likom kralja Balajosa, dok u treću spada novac Balajasovih nasljednika.

Ilirski novac iz risanske kovnice

Od prestanka rada risanske kovnice do XIII vijeka, kada počinje sa radom ona u Brskovu, na tlu Crne Gore cirkulisao je uglavnom rimski, vizantijski i mletački novac.

Osvajajući Balkansko poluostrvo, Rimljani su postepeno zavodili svoj novčani sistem i  kovali vlastiti novac. Uz to, u rimskim provincijama na južnoslovenskom području, još od III vijeka, rade mnoge kovnice novca. Time se objašnjavaju brojna, veoma bogata, nalazišta rimskog novca na čitavom Balkanskom poluostrvu. Najznačajnija nalazišta ovog novca u provinciji Prevalis (Crna Gora) su Nikšić s okolinom, Podgorica (Duklja), Budva i Ulcinj.

Rimski novac iz Duklje

Rimski novac iz Budve

Vizantijski novac, koji je od V do XIII vijeka cirkulisao na tlu Crne Gore čine zlatnici, mahom u obliku zdjele (scyphati) i bakarni folari (polesi) sa vrijednostima obilježenim slovima.

Vizantijski novac V - XIII vijek

Na razvoj novca na području Crne Gore, posebno u gradovima na Jadranu, presudan uticaj je izvršio novac Mletačke Republike. Venecijanski srebrni groševi, rađeni prema vizantijskom uzoru, postaju osnov prometa na južnom Jadranu.

Veliki promet novca na teritoriji Crne Gore zapažen je i kasnije, kada je Raška pokorila Zetu, jer je poznato da je ova stara crnogorska država dobila značajnu ulogu u srpskoj državnoj organizaciji zahvaljujući, u prvom redu, značajnim izvorima prihoda, izuzetno povoljnom položaju i snažnoj vlasteli, a ne nekom privilegovanom statusu zasnovanom na političkim tradicijama. Pored toga, srebro brskovskih rudnika omogućilo je kraljevima Urošu I, Dragutinu i Milutinu, da u Brskovu otvore kovnicu novca, gdje su kovani poznati brskovski groševi („grossi de Brescoa“). Budući da je kovan na teritoriji ondašnje Zete, brskovski novac može se, uslovno, smatrati crnogorskim. Brskovo je, ujedno, i prva samostalna kovnica novca na južnoslovenskom području.

Kovnica u Brskovu radila je i u prvim decenijama XIV vijeka, kada je postepeno potiskuju druge kovnice novca, prije svega ona u Novom Brdu.

Kao izraz zapažene ekonomsko-trgovačke uloge i posebnog autonomnog statusa, gradovi na Crnogorskom primorju u srednjem vijeku kuju, istina za svoje potrebe, vlastiti novac. To se, prije svega, odnosi na Kotor, zatim Bar, Ulcinj i Svač. Ne zna se pouzdano kada počinje kovanje novca u ovim gradovima, ali je sasvim izvjesno da on cirkuliše u vrijeme cara Uroša I, zatim za vrijeme Balšića, a jedno vrijeme i u toku mletačke uprave.

Novac grada Kotora

Novac grada Ulcinja

Gipsani odliv novca grada Svača

Poznato je da se u Zeti, u vrijeme vladavine Balšića, koji su njome upravljali oko šest decenija, takođe kovao novac. Ova dinastija, porijeklom iz Provanse, dala je snažan pečat dinamičnim zbivanjima na ovom dijelu Balkana. Za kratko vrijeme od stupanja na istorijsku scenu, za jedva deceniju i po, Balšići, prevashodno najuticajniji od njih Đurađ I, uspjeli su da stvore kompaktnu teritoriju i svoju zemlju uzdignu u red najuglednijih na ondašnjem Balkanu. Pod njihovom vlašću nalazio se Skadar i oblast Donje Zete, Trebinje, Konavli i Dračevica, zatim Prizren i Kosovo, a jedno vrijeme su proširili svoju vlast  na oblast Valone, Kanine, Berata i Drača. Tako se unutar njihovih granica našao znatan dio prostora koji je nekada pripadao Dukljanskom kraljevstvu, iz vremena kada je ono bilo na političkom usponu. Uz to, Balšićima je pripadao i znatan dio prerogativa ranijih Nemanjićkih vladara.

Đurađ I Balšić (1372-1378), analogno dobro organizovanoj državi, kovao je novac sa sopstvenim amblemima – vučjim poprsjem i štitom. Svih pet vrsta groševa ovog vladara imaju ćirilički natpis sa Đurđevim imenom. Od posebnog značaja je peta vrsta Đurđevog novca, u prvom redu zbog otisnutog slova „K“, iz čega se sa velikom vjerovatnoćom može zaključiti da se radi o kraljevskoj tituli. Titule „veliki“, „bogomdani“, a posebno kraljevski, dokaz su moći i političkih ambicija Balšića. Ćirilički natpisi na svim vrstama novca Đurđa I, upućuju na zaključak da su kovani u prizrenskoj kovnici, koja mu je pripadala od zauzeća ovog grada 1371. godine do smrti.

Balša II (1378-1385) kovao je samo jednu vrstu novca (skadarski dinar) sa štitom, kao porodičnim amblemom, koji je, ujedno, i simbol Skadra, poprsjem vuka sa naćuljenim ušima, kacigom s krunom i natpisom M DO BALSA BALSIC (avers), likom Stefana Skadarskog s jevanđeljem u lijevoj i kadionicom u desnoj ruci i tekstom S STEFAN SCUTARI.

Nastale istorijske okolnosti, česti ratovi s Turcima i Mlečanima, gubljenje teritorije i ekonomsko slabljenje, uslovile su da Đurđe II Stracimirović (1385-1403) ne emituje puno novca. Poznate su samo dvije vrste novca ovog vladara. Jedna sa grbom Balšića i natpisom MD GORGI STRACIMIR (avers) i likom sv. Stefana Skadarskog (revers), dok  druga vrsta na aversu ima stilizovani grb Balšića i natpis: MD GORGAS TRACIMIR (avers) i lik sv.  Lorenca, zaštitnika Balšića (revers).

Krajem XIV vijeka svoj novac je kovao, pretendujući na Zetu i Sjevernu Albaniju, i sin Đurđa I Konstantin Balšić. Krvno srodstvo sa evropskim dvorovima trebalo je da mu posluži kao odskočna daska za osvajanje vlasti u Zeti. Njegov novac na aversu ima lik sv. Stefana i natpis STEFANO SCUTARI, a na reversu lik krunisanog vladara s globusom u lijevoj i krstom u desnoj ruci i tekst D REX KONSTANTINUS. Kraljevska titula na novcu ukazuje na političke i državne, istina nerealne, ambicije Konstantina Balšića.

Bez nade da može sačuvati vlast u Zeti, Balša III Stracimirović (1403-1421) ustupa svoje teritorije despotu Stefanu Lazareviću. Koliko je poznato, kovao je dvije vrste novca – jednu  sa natpisom M BALSE GEORGI-STRACIMIR i grbom Balšića (avers), sv. Stefanom Skadarskim i natpisom SLAUR-ENCIUM (REVERS) dok druga vrsta ima polurozetu, grb i deformisano ime Stracimir (avers) i lik sv.Lorenca (revers). Poznate su razne varijante i brojne emisije novca Balše III.

Balšići počinju kovati novac u Prizrenu, da bi krajem XIV vijeka kovnicu prenijeli u Bar i Ulcinj. Poznato je, takođe, da je njihova kovnica jedno vrijeme bila smještena u Skadru. Novac je kovan od srebra sa neznatnom primjesom zlata. Poznato je 11 vrsta ovog novca, od koga je vrlo malo sačuvano. Radi preglednosti, navodimo težinske tablice novca Balšića:

Novac Balšića lako je identifikovati, prije svega, po heraldičkoj obradi. Izuzev I vrste novca Đurđa I, na svim ostalim je grb Balšića: vučja glava otvorenih čeljusti i isplaženog jezika, u gornjem i kaciga u donjem dijelu. Od vremena Balše II definitivno se formira grb Balšića na novcu - vučja glava na otvorenoj kruni, a ispod, na jastuku s privjescima, kaciga ulijevo okrenuta i štit s predstavom vučje glave.

Kasniji gospodari Zete, odnosno Crne Gore, Crnojevići (1426-1514) nijesu kovali sopstveni novac. U njihovoj državi cirkulisali su dukati, perperi i dinari. Perper i dukat su zlatni, a dinar srebrni novac. Dukat je sačinjavalo 44, a perper 12 dinara.

Monete u Crnoj Gori (1500–1800. god.)

Tokom XVI vijeka, u vrijeme turske dominacije na Balkanskom poluostrvu, glavno platežno sredstvo u Crnoj Gori je turska aspra (sitan srebrni novac, 50 ovih srebrenjaka činili su jedan zlatni dukat). Od XVII vijeka aspra u Crnoj Gori, a i inače, gubi funkciju realne monete. Doduše, na našim prostorima taj termin se duže zadržao, ali isključivo kao opšta oznaka za novac.

U djelovima Crne Gore, oslobođenim poslije "veljeg" i balkanskih ratova, cirkulisao je turski novac, uglavnom arslanija, poznata kao "turski groš".

Turski novac XVI vijek

U dokumentima XVI vijeka pominju se groš, i rjeđe, dinar. Groš (srednjovjekovni srebrni novac, raširen u većem dijelu Evrope) dolazi u Crnu Goru preko Kotora i njime se vrše krupna plaćanja. Dinar (latinski-denarius, oznaka je za desetak latinskih srebrnih novaca) u Crnoj Gori se rijetko srijeće, dok je na Primorju bio faktička moneta. Jačanjem trgovačkih veza s Primorjem, od početka XVI vijeka, u Crnu Goru dolazi sve veća količina srebrnog novca. Tadašnji nosioci robnonovčanih odnosa, crnogorski glavari, trgovci i crkva, u svojim rukama gomilaju sve veću količinu novca. Prelaz iz XVII u XVIII vijek je značajna prekretnica u crnogorskoj istoriji. Dolaskom na tron cetinjskog mitropolita, Danila, rodonačelnika dinastije Petrović – Njegoš, oružana borba crnogorskog naroda dobija šire okvire i prerasta u borbu za rušenje turske vlasti. To je vrijeme kada Evropa konačno razbija osmanske iluzije za svjetskim gospostvom, kada Rusija postaje velika sila. Prerastanje Rusije u silu opšteevropskog značaja bilo je presudno za dalji tok događaja na Balkanu, posebno od trenutka kada znameniti ruski imperator Petar Veliki nastoji da balkanske narode upotrijebi kao pomoćnu vojsku u ratu protiv Turske. On tada Crnu Goru prima pod svoje pokroviteljstvo i namjenjuje joj vodeću ulogu u oslobobilačkom pokretu na Balkanu. Upravo iz tog vremena (1711) datiraju crnogorsko-ruske veze koje će se, s kraćim prekidima i krizama, produžiti sve do kraja postojanja samostalne crnogorske države. Iz tog perioda potiče politička i materijalna pomoć Rusije. Budući da je ruska pomoć rasla iz godine u godinu, znatan dio u novčanom prometu, posebno s inostranstvom, ima ruska rublja.

Turski zlatnici iz Pljevalja

Mletački novac XVII - XVIII vijek

Ruski metalni novac XVIII - XIX vijek

Ruski papirni novac XVIII - XIX vijek

Propašću Mletačke Republike (1797) u Crnoj Gori preovlađuje austrijska moneta, budući da je u Boki uspostavljena austrijska vlast, a cijela crnogorska privreda bila je okrenuta prema Primorju. Osnovna moneta  tog perioda je fiorin u čiji sastav ulazi sto krajcara. Godine 1857. zavodi se austrijski tečaj fiorina, koji se 1901. zamjenjuje krunskim tečajem na zlatnoj podlozi.

Zapadnoevropske monete XVIII - XIX vijek

Austrijski novac do 1902. godine

Kurs strane valute, koji je do 1906. godine cirkulisao na području Crne Gore, utvrđivalo je Ministarstvo finansija. Prema jednom savremenom izvoru taj kurs je bio sljedeći:

1 napoleon - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 9 fiorina i 60 novčića
1 mađarija - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 6 fiorina i 60 novčanica
1 lira engleska - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 12 fiorina
1 međedija turska (u zlatu) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10 fiorina i 80 novčića
5 ruskih rubalja (u zlatu) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 9 fiorina i 60 novčića
20 njemačkih maraka (u zlatu) - - - - - - - - - - - - - - - - - 11 fiorina i 57 novčića 

Austrijske krune

Planovi za kovanje crnogorskog novca

Nije slučajno da se za Njegoša vezuje prvi pokušaj izrade crnogorskog novca. Crna Gora je još od vremena mitropolita Petra I država koja se snažno afirmiše na međunarodnom planu i iznutra konsoliduje, te stvara prve zemaljske zakone i organe centralne vlasti. Oslanjajući se na dostignuća svog velikog prethodnika, snažan državotvorni zamah Crna Gora je doživjela za vrijeme vladavine Petra II Petrovića Njegoša. Osnivanje Senata i njegovih izvršnih i lokalnih organa, formiranje finansija, afirmacija u međunarodnim okvirima, značilo je mnogo za obnovljenu državu. Ovaj proces unutrašnje konsolidacije praćen je na spoljnom planu stalnim borbama sa Turcima i težnjom da se i formalno-pravno potvrdi nezavisna crnogorska država.

U takvim okolnostima, izrada vlastitog novca bila je neophodna ne samo kao praktična potreba crnogorske države već i kao izraz potvrđivanja dostignutog stepena u državnoj izgradnji i međunarodnoj afirmaciji.

Ideju da iskuje crnogorski novac Njegošu je dao Karlo Rodšild, bankar i finansijski magnat, tokom njihovog susreta u Napulju, u martu 1851. godine. Dugo se o ovom novcu gotovo ništa nije znalo. Neki istraživači smatraju da je prerana Njegoševa smrt uslovila da se iskuje samo jedan primjerak, po drugima urađen je samo probni uzorak, dok ni pretpostavka koju navodi Živko Dragović da je iskovano ukupno 32 primjerka Njegoševog novca, nije za odbacivanje. Iz sasvim skorašnjih istraživanja vidi se da se jedan primjerak nalazi u vlasništvu bivše italijanske vladarske dinastije.

Njegošev Perun - odliv u zlatu

O Njegoševom novcu se, nažalost, i danas malo zna. Postoji samo jedan opipljiv dokaz, njegov otisak u crvenom vosku, na kome se nalazi tekst:CRNA GORA i godina 1851. (avers) i ZLATNI PERUN sa naznačenom vrijednošću od dva talira (revers).

U toku svoje duge vladavine knjaz Nikola nastojao je da Crnu Goru preuredi na novim osnovama, prema potrebama i zahtjevima evropskog života. Kao preduslov za brži sveukupni prosperitet nametalo se kovanje vlastitog novca. To nije bilo samo pitanje prestiža već i pitanje ekonomskog i političkog karaktera. Za Crnu Goru, kao suverenu državu, bilo je neophodno da ima svoj novac, u prvom redu da bi se oslobodila austrijskog ekonomskog i političkog uticaja.

Novac Knjaževine Crne Gore

Do 28. avgusta 1910, kada je Crna Gora proglašena za Kraljevinu, emitovane su četiri emisije crnogorskog metalnog novca: dvije niklenog i bakarnog, a po jedna srebrnog i zlatnog. Osim emisije srebrnog novca iz 1909, koja je rađena u Parizu, sve ostale su iskovane u Državnoj kovnici u Beču. Novčana jedinica je perper (grčki: hyperperos-profinjen) koji se sastojao od 100 para. Idejno rješenje, čini se veoma uspješno, za srebrni i zlatni novac dao je akademski slikar Ilija Šobajić, dok je gravirao poznati skulptor i medaljer Stefan Švarc, laureat više nagrada na internacionalnim izložbama u Parizu, Berlinu i Briselu.

Emisija crnogorskog metalnog novca iz 1906. godine

Prvi crnogorski novac, od nikla i bakra, iskovan je na osnovu Ukaza knjaza Nikole od 11. aprila 1906. godine.

MI
NIKOLA I
po milosti Božjoj
KNJAZ I GOSPODAR CRNE GORE

Na predlog Našeg Ministra finansija i građevina, a po saslušanju Našeg Ministarskog i Državnog savjeta riješili smo i rješavamo:

Na osnovu čl.10 Ustava ovlašćujemo Našeg Ministra Finansija i građevina, da može iskovati i pustiti u tečaj za 200 000 kruna nominalne vrijednosti niklenog novca u komadima 20, 10, 2 i 1 pare.

Ministarstvo finansija i građevina propisaće veličinu, težinu, leguru i količinu po vrstama ovog novca, način na koji će ga državna blagajna i pojedinci primati i kako će se izvršiti zamjena sličnog novca koji je sad u tečaju.

Ovaj novac nosiće s jedne strane grb državni, a s druge strane arapskim brojevima oznaku vrijednosti i naziv s natpisom Knjaževina Crna Gora 1906.

Svi izdaci oko kovanja ovog novca izvršiće se iz kredita za vanredne državne potrebe, a prihodi od iskovanog novca unijeće se u državnu kasu kao vanredni državni prihod.

Naš Ministar finansija i građevine neka izvrši ovaj ukaz.

Ovom prilikom iskovano je ukupno 209.000 bronzanih i niklenih perpera. To je bio sitan novac: bronza – 200.000 komada od jedne pare (2.000 perpera) i 600.000 po dvije pare (12.000 perpera); nikal – 750.000 po deset para (75.000 perpera) i 600.000 po dvadeset para (120.000 perpera).

Na aversu ovog novca je crnogorski grb – dvoglavi orao raširenih krila sa skiptrom u desnoj i kuglom i krstom u lijevoj kandži, nad glavom orla je crnogorska kruna, a na grudima, u štitu, lav u pokretu.

Revers: uz gornju ivicu – KNJAŽEVINA CRNA GORA, ispod oznaka vrijednosti izražena brojem i tekstom PARA, uz donju ivicu oboda godina izdanja označena brojem.

Materijal i tehnika: 1 i 2 pare bakar; 10 i 20 para nikal.
Dimenzije: 1 para – 17 mm; 2 i 10 para – 19 mm; 20 para – 21 mm.
Težina: 1 para – 1,66 gr; 2 pare – 3,33 gr; 10 para – 3 gr; 20 para – 4 gr.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču. Graver nepoznat..

Emisija crnogorskog metalnog novca iz 1906. godine

Emisija crnogorskog metalnog novca iz 1908. godine

Iskovani nikleni i bronzani novac iz 1906. nije bio dovoljan da zadovolji crnogorske potrebe. Stoga je, Ukazom knjaza Nikole od 18. maja 1908. godine, odlučeno da se može „iskovati i pustiti u tečaj 110.000 kruna nominalne vrijednosti niklenog i bakarnog novca u komadima od 2, 10 i 20 para“.

Emisija crnogorskog niklenog i bronzanog novca iskovana je u Beču pod istim okolnostima kao ona iz 1906. godine. Ovom prilikom iskovano je 250.000 komada niklenog novca po deset para (25.000 perpera) i 40.000 komada po 20 para (80.000 perpera). Bronzanog novca izrađeno je 250.000 po 2 pare (5.000 perpera).
Avers: crnogorski grb.
Revers: uz gornju ivicu – KNJAŽEVINA CRNA GORA, ispod oznaka vrijednosti izražena tekstom PARA i arapskim brojem, uz donju ivicu oboda godina izdanja.
Materijal i tehnika: 2 pare bakar; 10 i 20 para nikal.
Dimenzije: 2 pare – 17 mm; 10 para – 19 mm; 20 para – 21 mm.
Težina: 2 pare – 1,66 gr; 10 para – 3 gr; 20 para – 4 gr.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču. Graver nepoznat.

Emisija crnogorskog metalnog novca iz 1908. godine

Emisija crnogorskog srebrnog novca 1909. godine

Sitni nikleni i bronzani novac emitovan 1906. i 1908. godine nije bio dovoljan da zadovolji promet u Crnoj Gori. Stoga su preduzete potrebne mjere za izradu crnogorskog srebrnog novca. Tom prilikom, crnogorska Vlada je odlučila da se novac iskuje u Parizu u kovnici „Bertnard et Berger“.

Iz Ukaza knjaza Nikole, objavljenog početkom juna 1909. vidi se da je iskovana sljedeća količina srebrnog novca:

„Komada  60.000 (šezdeset hiljada) od pet (5) perpera, veličina 36 mm. u dijametru, težine 24 grama i kompozicije 90% čistog srebra i 10% bakra; i Komada 500.000 (pet stotina hiljada) od jednog (1) perpera, veličine 23 mm. u dijametru, težine 5 grama i kompozicije 83,5% čistog srebra i 16,5% bakra“.

Avers: knjaz Nikola – glava u desnom profilu s lovorovom grančicom; okolo, gore, tekst NIKOLA I B.M.KNJAZ I GOSPODAR CRNE GORE.
Revers: Crnogorski grb sa draperijom i krunom. Okolo, gore, tekst: KNJAŽEVINA CRNA GORA, dolje: oznaka vrijednosti izražena arapskim brojem, ispod poluvijenac od lovorove i maslinove grančice, povezan ćiriličkim tekstom PERPERA, uz donju ivicu oznaka godine emitovanja.
Materijal i tehnika: 1 perper – srebrna legura finoća 835; 5 perpera – srebrna legura finoće 900.
Dimenzije: 1 perper – 23 mm; 5 perpera – 36 mm.
Težina: 1 perper – 5 gr; 5 perpera – 24 gr.
Izrađivač: kovnica Bertnard et Berger iz Pariza.
Nacrt: Ilija Šobajić.
Graver: Stefan Švarc..

Crnogorski srebrni novac Kraljevina i Knjaževina

Emisija crnogorskog zlatnog novca iz 1910. godine

Istovremeno sa odlukom da se iskuje srebrni, predviđeno je i kovanje zlatnog crnogroskog novca. Međutim, kako srebrni novac izrađen u Francuskoj nije zadovoljio stroge kriterijume crnogorske Vlade, odlučeno je da se posao oko kovanja zlatnoga novca ponovo povjeri Državnoj kovnici u Beču.

Količina i vrsta zlatnog novca, koja je ovom prilikom puštena u tečaj, bila je sljedeća:

„300 komada po 100 perpera.
30.000 komada po 20 perpera.
40.000 komada po 10 perpera“.

Avers: zavisno od vrijednosti. Na vrijednosti od 2 perpera crnogorski grb; na vrijednostima od 10, 20 i 100 perpera: knjaz Nikola - glava u desnom profilu sa lovorovom grančicom; okolo,  gore, tekst: NIKOLA I B.M. KNJAZ I GOSPODAR CRNE GORE.
Revers: zavisno od vrijednosti. Na vrijednosti od 2 perpera tekst: KNJAŽEVINA CRNA GORA, ispod oznaka vrijednosti izražena u perperima i godina izdanja; na apoenima od 10, 20 i 100 perpera: crnogorski grb sa draperijom i krunom; okolo, gore, tekst: KNJAŽEVINA CRNA GORA, dolje oznaka vrijednosti označena arapskim brojem, ispod poluvijenac od maslinove i lovorove grančice, povezan natpisom PERPERA, uz donju ivicu oznaka godina izdanja.
Materijal i tehnika: zavisno od vrijednosti: 2 perpera – srebrna legura finoće 835; 10, 20 i 100 perpera – zlato finoća 900.
Dimenzije: 2 perpera – 27 mm; 10 perpera – 19 mm. 20 perpera 21 mm, 100 perpera – 37 mm.
Težina: 2 perpera – 10 gr; 10 perpera – 3,39 gr; 20 perpera – 6,78 gr; 100 perpera – 33,88 gr.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču.
Nacrt: Ilija Šobajić.
Graver: Stefan Švarc.

Zlatni novac Knjaževine Crne Gore

Novac Kraljevine Crne Gore

Od 28. avgusta 1910, kada je Crna Gora proglašena Kraljevinom, pa do prestanka postojanja samostalne crnogorske države, ukupno su emitovane četiri serije metalnog novca. U istom periodu, usljed oskudice u novcu izazvane izbijanjem balkanskih i Prvog svjetskog rata, crnogorska Vlada je privremeno izdavala blagajničke uputnice - bonove. Izdate su ukupno tri serije ovih uputnica. Pored toga, u ovom periodu je doneseno niz zakonskih akata kojima su postavljeni temelji novčarstva u Crnoj Gori.

Emisija crnogroskog zlatnog novca iz 1910. godine

Kada je crnogorska Narodna skupština proglasila Crnu Goru Kraljevinom, a knjaza Nikolu Petrovića kraljem, zvanična Evropa ne samo da je prihvatila novu titulu nego je odala priznanje i vladaru i državi. To se manifestovalo ulaskom flote velikih sila u slobodne crnogorske vode i ličnim prisustvom izaslanika sa gotovo svih evropskih dvorova. Svojevrstan doprinos svečanosti dat je puštanjem u opticaj nove emisije crnogorskog zlatnog novca, izrađenog po nacrtu akademskog slikara Ilije Šobajića.

Kao i prethodna emisija, jubilarni zlatni novac rađen je u Državnoj kovnici u Beču u ukupnoj količini od 1.000.000 perpera. Izrađeno je 500 komada od 100 perpera, 30.000 po 20 i 35.000 po 10 perpera. Tako je u 1910. godini u opticaj pušteno ukupno 2.030.000 perpera zlatnog  i 600.000 perpera srebrnog novca. Avers: kralj Nikola-glava u lijevom profilu ovjenčana lovorovim vijencem; okolo tekst: NIKOLA I B.M.KRALJ I GOSPODAR CRNE GORE i jubilarne godine: 1860-1910.

Revers: crnogorski grb s draperijom i krunom; okolo, gore, tekst: KRALJEVINA CRNA GORA; u donjem dijelu oznaka vrijednosti izražena arapskim brojem; ispod poluvijenac od lovorove i maslinove grančice povezan tekstom PERPERA; uz donju ivicu oboda oznaka godine.

Materijal: zlato finoća 900.

Dimenzije: 10 perpera – 19 mm; 20 perpera – 21 mm; 100 perpera – 37.
Težina: 10 perpera – 3,39 gr; 20 perpera – 6,70 gr, 100 perpera – 33,88 gr.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču.
Nacrt: Ilija Šobajić.
Graver: Stefan Švarc.

Emisija crnogorskog srebrnog novca iz 1912. godine

U 1912. godini iskovan je srebrni novac u iznosu 580.000 perpera, i to: 40.000 komada po 5 i 380.000 po 1 perper. Od navedenog iznosa, 300.000 perpera je novoiskovani novac, dok je ostatak od 280.000 perpera prekovan od novca rađenog u Francuskoj 1909. godine.
Avers: kralj Nikola – glava u desnom profilu; okolo, gore tekst: NIKOLA I B.M. KRALJ I GOSPODAR CRNE GORE, uz donju ivicu oboda hrastova grančica.

Revers: crnogorski grb s draperijom i krunom; okolo, gore, tekst: KRALJEVINA CRNA GORA; u donjem dijelu oznaka vrijednosti izražena arapskim brojem; ispod poluvijenac od lovorove i hrastove grančice povezan tekstom: PERPERA; uz donju ivicu oboda oznaka godine.
Materijal i tehnika: 1 perper – srebro finoće 835; 5 perpera-srebro finoće 900.
Dimenzije: 1 perper – 23 mm; 5 perpera – 36 mm-
Težina: 1 perper – 5 gr; 5 perpera – 24 gr.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču.
Nacrt: Ilija Šobajić.
Graver: Stefan Švarc.

Emisija srebrnog novca iz 1912. godine

Emisija crnogorskih blagajničkih uputnica (bonova) iz 1912. godine

Balkanski rat je zahtijevao ogromna finansijska sredstva koja Crna Gora nije mogla obezbijediti. Stoga je crnogorska Vlada odlučila da privremeno izda blagajničke uputnice. „Zakonom o izdavaju blagajničkih uputnica, koji je stupio na snagu 23.oktobra 1914. godine, odlučeno je da se emitije:

500.000 komada po 1 perper = 500.000 perpera
20.000 komada po 2 perpera = 400.000 perpera
80.000 komada po 5 perpera = 400.000 perpera
40.000 komada po 10 perpera = 400.000 perpera
4.000 komada po 50 perpera = 200.000 perpera
1.000 komada po 100 perpera = 100.000 perpera

Blagajnički zapisi (bonovi) štampani su u Pragu na punijoj hartiji. Avers i revers su identični. Numerisanje novčanica vršeno je tako što je na prednju stranu stavljen jedan broj, a na drugu sljedeći koji dolazi po redu, tako da je na aversu uvijek neparan, a na reversu paran broj. Postoje, istina vrlo rijetko, regularno numerisane novčanice, kod kojih su brojevi na aversu i reversu isti.

Novčanica od jednog perpera urađena je u zatvoreno-plavoj boji. Postoje primjerci poništeni sa dvije rupe, zatim primjerci pretisnuti tekstom 25. jula 1914. godine, i primjerci s istim pretiskom poništeni jednom rupom.

Boje ostalih novčanica su sljedeće: 2 perpera – crveno-braon; 5 perpera – maslinasto-zelena; 10 perpera – cigla-crvena; 50 perpera – blijedo-ljubičasta: 100 perpera – tamno-braon. Slično apoenu od 1 perpera, i navedene novčanice imaju isti pritisak i na isti način su poništene.
Dimenzije: 1 perper – 115 x 75 mm; 2 perpera – 130 x 85; 5 perpera – 147 x 95 mm; 10 perpera – 150 x 100 mm; 50 perpera – 165 x 105 mm; 100 perpera – 180 x 115 mm.

Serija blagajničkih uputnica - bonova iz 1912. godine

Emisija crnogorskog metalnog novca iz 1913. godine

Tokom 1913. i 1914. godine, puštene su u opticaj nove količine metalnog novca. Međutim, 1913. izrađen je samo bakarni i nikleni novac.
Avers: crnogorski grb.
Revers – uz gornju ivicu: KRALJEVINA CRNA GORA; ispod oznaka vrijednosti izražena tekstom: PARA i brojem; uz donju ivicu oboda godina izdanja.
Materijal: 1 i 2 pare bakar; 10 i 20 para nikal.
Dimenzije: 1 para – 17 mm; 2 pare – 19 mm; 10 para – 19 mm; 20 para – 21 mm.
Težina: 1 para – 1,66 gr; 2 pare – 3,33 gr; 10 para – 3 gr, 20 para – 4 gr.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču.

Emisija metalnog novca iz 1913. godine

Emisija crnogorskog metalnog novca iz 1914. godine

Kako iskovani nikleni i bronzani novac nije bio dovoljan da zadovolji potrebe Crne Gore, odlučeno je da se, već 1914. godine, emituje nova količina metalnog novca. U toku 1913. i 1914, u promet je pušteno ukupno niklenog i bronzanog novca: 250.000 perpera i to: 800.000 komada po 20 para i isto toliko po 10 para; 400.000 po 2 i 200.000 po jednu paru. Srebrni novac izrađen je u sljedećim količinama: 20.000 po 5; 200.000 po 2 i 500.000 po 1 perper.

Avers: zavisno od vrijednosti: apoena 1,2,10 i 20 para - crnogorski grb: apoeni 1,2 i 5 perpera: kralj Nikola - glava u desnom profilu; okolo, gore, tekst: NIKOLA I B.M:KRALJ I GOSPODAR CRNE GORE; ispod hrastova grančica.

Revers: zavisno od vrijednosti: apoeni 1,2,10 i 20 para - uz gornju ivicu tekst: KRALJEVINA CRNA GORA; ispod oznaka vrijednosti izražena tekstom PARA i brojem; uz donju ivicu oboda godina izdanja. Apoeni od 1,2, i 5 perpera - crnogorski grb s draperijom i krunom, okolo, gore, tekst: KRALJEVINA CRNA GORA; ispod oznaka vrijednosti označena brojem; u donjem dijelu poluvijenac od lovorove i hrastove grančice povezan tekstom PERPERA; uz donju ivicu oboda oznaka godine.

Dimenzije: 1 para – 17 mm; 2 pare – 19 mm; 10 para – 19 mm; 20 para – 21 mm; 1 perper 23 mm; 2 perpera – 27 mm; 5 perpera – 36 mm.
Težina: 1 para – 1,66 gr; 2 pare – 3,33 gr; 10 para – 3 gr; 20 para – 4gr; 1 perper – 5 gr; 2 perpera – 10 gr; 5 perpera – 24 gr.
Materijal: 1 para – bakar; 2 pare – bakar; 10 para – nikal; 20 para nikal; 1, 2 i 5 perpera – srebro.
Izrađivač: Državna kovnica u Beču.
Nacrt: srebrnog novca Ilija Šobajić.
Graver: srebrnog novca Stefan Švarc.

Emisija metalnog novca iz 1914. godine

Emisija crnogorskih blagajničkih uputnica (bonova) iz 1914. godine

Prvi svjetski rat je nametnuo potrebu izdavanja novih količina blagajničkih uputnica. Stoga je krajem maja 1914. godine, odlučeno da se pusti u promet nova emisija blagajničkih uputnica u visini pet miliona perpera.
Uputnice, koje su štampane u državnoj štampariji na Cetinju, rađene su na punijoj hartiji. Dimenzija svih novčanica je ista – 155 x 107 mm. Vrijednost od pet perpera izrađena je u otvoreno-plavoj boji, poništena slovima A, B, V, G. Postoje primjerci poništeni jednom rupom, kao i oni bez serije i broja. Za vrijednosti od 10 perpera (boja crvena), 20 (ljubičasto- braon), 50 (žuto-braon) i 100 perpera (narandžasto-žuta) važi isto što je rečeno za vrijednost od pet perpera.

Emisija crnogorskih blagajničkih uputnica - bonova iz 1914. godine

Mada nije još istekao rok upotrebe prethodnih, objavljen je novi zakon kojim je predviđeno puštanje u opticaj novih devet miliona perpera.
Ova je emisija rađena u Parizu. Hartije kod novčanica od 1, 2, 5, 10 i 20 perpera je kruta, a kod 50 i 100 sasvim tanka. Na seriji je otisnut datum 25.7.1914. Nema oznake gravera ni štamparije. Novčanica od jednog perpera izrađena je u plavoj, od dva u  braon, pet – karmin crvenoj, 10 – sivo-plavoj, 20 – braon, 50 – crvenoj i 100 perpera u plavoj. Boje su date u svjetlijim i tamnijim tonovima. Dimenzije: vrijednosti 1, 2 i 5 perpera 135 x 98 mm; 10 i 20 perpera 158 x 104 mm; 50 i 100 perpera 187 x 110 mm.

Novac za vrijeme austrijske okupacije Crne Gore

Austrija je za vrijeme okupacije Crne Gore u I svjetskom ratu svim silama nastojala da obezbijedi perper, naročito papirne novčanice. Po svoj prilici to je rađeno da bi se iz naroda izvukle što veće količine metalnog, u prvom redu zlatnog novca. Da bi konstatovale količinu crnogorskih novčanica u zemlji, kao i da bi spriječile eventualan uvoz novih banknota, okupacione vlasti su 10. juna 1916. godine donijele odluku o pečaćenju perpernih novčanica. To je rađeno ovalnim pečatom s tekstom: K.u.K. MILITAR GENERAL-GOUVERNEMENT IN MONTENEGRO. KREISKOMMANDO. Duž donje ivice pisalo je ime mjesta gdje je pečaćenje izvršeno. Pečat je stavljen s obje strane novčanice. Pečaćene su novčanice od 1914. godine, oba izdanja. Poznat je primjerak od jednog perpera, izdanje iz 1912. godine, koji je takođe pečaćen, ali to je očigledno propust onoga ko je pečaćenje  vršio, pošto je tom izdanju važnost istekla.

Do danas je poznato sedam gradova u kojima je žigosanje vršeno, i to: Cetinje, Peć, Kolašin, Nikšić, Pljevlja, Podgorica i stari Bar.

Crnogorski perperi žigosani tokom austrijske okupacije Crne Gore

Austrijsko izdanje novčanica za okupiranu Crnu Goru

Početkom 1917. godine, okupacione vlasti su donijele naredbu o izmjeni svih žigosanih crnogorskih novčanica. Tim povodom je odlučeno da „neupotrebljive perperske note, koje su snabdjevene žigom, u smislu naredbe od 16. juna 1916. godine, uzimaće se kod svih javnih blagajni u zamjenu za uputnice“. Pomenute uputnice su, pored oznake vrijednosti, na aversu imale tekst na njemačkom, a na reversu na našem i albanskom jeziku.

Izgled pomenutih uputnica bio je sljedeći:

1 perper: dimenzije – 136 x 100; datum – 5.VII 1917; boja aversa – zeleni ornamentisani ram, oranž mrežica.
2 perpera: dimenzije – 136 x 100 mm; datum 5.VI 1917; boja aversa – ljubičast ornamentisani ram, žuto zelena - mrežica.
10 perpera: dimenzije 136 x 100 mm; datum 1.VI 1917; boja aversa – zatvoreno - plav ornamentisani ram, siva mrežica.
20 perpera: dimenzije – 148 x 108 mm; datum 20.XI 1917; boja aversa – tamno - crveni ornamentisani ram; zatvoreno - zelena mrežica sa crnim linijama.
50 perpera: dimenzije – 157 x 118 mm; datum – 20.XI 1917; boja aversa – ljubičast ornamentisani ram, zatvoreno - zelena mrežica sa crnim linijama.
100 perpera: dimenzije – 157 x 118 mm; datum – 20.XI 1917; boja aversa – zatvoreno - plav ornamentisani ram, siva mrežica sa crnim linijama.
Ornamentisani ram i mrežica na reversu novčanica druge su boje nego na aversu.

Austrijski okupacioni perper

Novac Kraljevine Jugoslavije 1918 - 1941.

Crnogorski perper je svojstvo platežnog sredstva izgubio neposredno po ujedinjenju 1918. godine. Zamjena perpera za dinarske novčanice Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije ili za dinarsko-krunske novčanice Državnog izdanja Kraljevstva SHS izvršena je 1921. godine. Međutim, i ovom prilikom Crnoj Gori je učinjena velika nepravda. Mada je perper za pokriće imao crnogorsku državnu imovinu i predstavljao obligaciju Kraljevine Crne Gore, koja je prešla na Kraljevinu Jugoslaviju, ipak je obezvrijeđen. Naime, suprotno realnom stanju, mijenjan je po kursu dva perpera za jedan dinar.

Novac Kraljevine Jugoslavije

U periodu između 1918. i 1941. godine, u Jugoslaviji su emitovane sljedeće emisije papirnog i kovanog novca:

- Austrougarske novčanice nostrifikovane u Kraljevstvu Srba, Hrvata i Slovenaca od 1, 2, 10, 20, 50, 100 i 1000 kruna;
- Papirni novac iz Državnog izdanja iz 1919. godine od jedne polovine i jednog dinara;
- Dinarsko-krunske ili krunsko-dinarske novčanice iz 1919. godine, od jedne polovine, 1, 5, 10, 20, 100, i 1000 dinara, odnosno 2, 4, 20, 40, 80, 400 i 4000 kruna;
- Kovani novac Državnog izdanja iz 1920. godine, od 5 i 10 para od game, odnosno 25 para od nikla;
- Novčanica Narodne banke Kraljevine SHS iz 1920. godine, od 10,100 i 1000 dinara;
- Papirni novac državnog izdanja 1921. godine, od 25 para;
- Kovani novac državnog izdanja iz 1925. godine, od 50 para, i 1 i 2 dinara od nikla i 20 dinara od zlata;
- Novčanica Narodne banke Kraljevine SHS iz 1926. godine, od 10 dinara;
- Novčanice Narodne banke Kraljevine Jugoslavije iz 1929. godine, od 10 i 100 dinara;
- Novčanica Narodne banke Kraljevine Jugoslavije iz 1931. godine od 1000 dinara;
- Kovani novac državnog izdanja iz 1931. godine, od 10 i 20 dinara od srebra;
- Kovani novac državnog izdanja iz 1932. godine, od 50 dinara od srebra;
- Novčanica narodne banke Kraljevine Jugoslavije iz 1935. godine, od 500 dinara;
- Kovani novac državnog izdanja iz 1938. godine, od 25 i 50 para i 1 i 2 dinara od aluminijum-bronze, 10 dinara od nikla, 20 i 50 od srebra;
- „Novčanice“ Narodne banke Kraljevine Jugoslavije koje su bile izrađene, ali nijesu zvanično puštene u opticaj do napada na Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine, od 50 dinara iz 1931, 100 dinara iz 1934, 1000 dinara iz 1935, 20 i 10 hiljada dinara iz 1936, i 10 dinara iz 1939.

Novac za vrijeme italijanske okupacije Crne Gore u II Svjetskom ratu

U toku 1941. godine, područje Crne Gore okupirale su, poslije kratkotrajne borbe i kapitulacije jugoslovenske vojske, italijanske oružane snage. Mada su uporno isticali da im je najvažniji cilj rušenje versajskog ugovora i oslobođenje neravnopravnih naroda, Italijani su od prvog dana planski sprovodili široke okupacione mjere. Anektirali su Boku Kotorsku i obrazovali posebnu provinciju s perfektom na čelu. Slično je u urađeno s Ulcinjem, Plavom, Gusinjem, Rožajama, Vladimirom i Tuzima, gradovima koji su pripojeni Velikoj Albaniji, novoformiranoj kvinsliškoj državi.

Planirana fašizacija zemlje uslijedila je odmah po italijanskom ulasku na Cetinje. Zaposjednute su sve državne i samoupravne ustanove u gradu, vlast je povjerena civilnom komesaru, raspušten je Privremeni administrativni crnogorski komitet, dok novoosnovanom Savjetodavnom vijeću Crnogorca nije ostavljena bilo kakva odlučujuća politička uloga. Ukratko, cjelokupnu vlast u Crnoj Gori preuzeli su Italijani, koji su na sve važnije položaje postavili svoje stručnjake i činovničko osoblje.

Italijanski okupacioni novac u toku II Svjetskog rata

Opunomoćeni ministar Serafino Macolini, visoki funkcioner italijanskog Ministarstva inostranih poslova, prvi (i jedini) civilni komesar u Crnoj Gori, postavio je sebi zadatak da dođe do cjelokupne crnogorske državne i privatne imovine, zatečene poslije okupacije. Da bi ostvario povjerenu mu misiju, Macolini je, odmah po preuzimanju vlasti, naredio popis kompletne imovine bivše Kraljevine Jugoslavije i odredio kontrolu nad njom. Okupacioni Glas Crnogorca tim povodom je objavio Macolinijev dekret:

„Ostavljajući nedirnutu zabranu nad prihvatnim vrijednostima, gotovina, obveznice, dragocjenosti, marke i sve druge vrijednosti koje pripadaju bivšoj Kraljevini Jugoslaviji, a nalaze se u sjedištu bivše Banovine i u sjedištima podređenih njenih ustanova, stavljaju se pod sekvestar.
Područja nadleštva će se starati za otpremu vrijednosti u sjedištu Banovine na Cetinju sa svim formalnostima koje su ranije bile na snazi“.

Citirana naredba, kao i mjere o naplaćivanju poreza, imala je za cilj odlivanje dinarskih sredstava u ruke okupatora. Italijani su, izdali naredbu o žigosanju legalno emitovanih dinarskih novčanica, dok one koje nisu žigosane povukli iz opticaja. Ova mjera imala je za cilj zamjenu dinara za lire, razumljivo, na štetu dinara (1 lira = 3,3 dinara).

Novac za vrijeme njemačke okupacije Crne Gore u II svjetskom ratu

Poslije kapitulacije Italije vlast u Crnoj Gori preuzeli su Njemci. Vrhovna vojna i civilna uprava povjerena je Feldkomandaturi uspostavljenoj na Cetinju krajem septembra 1943. godine, na čelu sa general-majorom Vilhelmom Kajperom. Italijanskim vlastima je saopšteno:

„... da vlast, koju je do sada u Crnoj Gori vršio ovaj Guvernatorat, preuzima Feldkomandatura br.1040. Od sjutra ujutro, 20.ov.mj. (septembra V.V:) njemački oficiri i funkcioneri zaći će u pojedine direkcije i urede Guvernatorata da se upoznaju sa njima i da preuzmu mjesto italijanskih oficira i civilnih funkcionera. Analogno će Komanda Kraljevskih karabinjera i Komanda finansijske straže Crne Gore doći u dodir sa odgovarajućim njemačkim organima, kojima će postepeno predati vlast“.

Tridesetog septembra 1943. godine, Kajper je objavio proglas o preuzimanju vlasti na teritoriji bivšeg italijanskog Guvernatora. Istovremeno, Njemci su preduzeli sve potrebne mjere da što prije uklone tragove italijanske okupacije. U tom cilju, stavljeni su van zakona svi italijanski proglasi, uredbe i obznane, a umjesto njih uvedeni njemački, dobivši, pri tom, snagu zakona.

Istovremeno objavljen je zvanični kurs po kome jedna rajhs marka iznosi 10 lira. Tim povodom, početkom novembra 1943. godine, objavljena je naredba Direkcije za finansije Guvernerstva za Crnu Goru:

„Svim državnim i samoupravnim blagajnama, svim bankovnim i kreditnim ustanovama na teritoriji guvernerstva za Crnu Goru. Po naređenju dodijeljenog oficira za finansijske poslove Njemačke feld Komande 1040 stavlja Vam se do znanja, da je od sada na teritoriji Guvernerstva za Crnu Goru jedino zakonsko platežno sredstvo Njemačka Marka „REISCHKRE-DITKASSENSCHEIN“ (Njemački prometno-kreditni kaseni bon“) i italijanska lira. Reisch marke i Renten marke, kao i metalni novac ne smiju biti platežno sredstvo, niti mogu biti u prometu. Svako onaj ko ponudi Reisch Marke ili Renten marke, imaju mu se iste oduzeti. Državne, samoupravne i bankarske blagajne imaju najstrožije postupiti prema ovoj naredbi“.

Njemački okupacioni novac u toku II svjetskog rata

Novac Jugoslavije 1944 - 1997. godine

Od 1944. do 1997. u Jugoslaviji (Demokratska Federativna Jugoslavija od 1944. do 29. novembra 1945. godine, Federativna Narodna Republika Jugoslavija do 7. aprila 1963, Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija do 27. aprila 1992, i Savezna Republika Jugoslavija), emitovane su sljedeće serije novca:

a) Papirni novac

- Novčanice državnog izdanja DFJ iz 1944. od 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500 i 1.000 dinara;
- Novčanice izdanja narodne banke FNRJ od 1. maja 1946. od 50, 100, 500, 1.000 dinara; od 1. maja 1953. 100 dinara,1. maja 1955. 100, 500 i 1000 dinara;
- Novčanice izdanja Narodne banke Jugoslavije od 1. maja 1963. od 100, 500, 1.000 i 5.000 dinara;
- Novčanice izdanja Narodne banke Jugoslavije: 1. avgust 1965. od 5, 10, 50 i 100 dinara, 1. maj 1968. 5, 10 i 50 dinara, 1. avgust 1970. 500 dinara, 19. decembar 1974. 20 i 1.000 dinara, 12. avgust 1978. 10, 20, 50, 100, 500 i 1.000 dinara, 4. novembar 1981. 10, 20, 50, 100, 500 i 1000 dinara, 1. maj 1985. 5.000 dinara, 16. maj 1986. 100 i 500 dinara, 1. maj 1987. 20.000 dinara, 1. maj 1988. 50.000 dinara, 1. maj 1989. 100.000 dinara, avgust 1989. 500.000 i dva miliona dinara, 1. novembar 1989. milion dinara;
- Novčanice izdanja Narodne banke Jugoslavije: 50 i 200 dinara, 1. mart 1990. 100 i 500 dinara, 1. jun 1990. 50 dinara, 1. novembar 1990. 10 dinara, 26. novembar 1990. hiljadu dinara;
- Novčanice izdanja Narodne banke Jugoslavije iz 1991. godine od 100, 500, 1.000 i 5.000 dinara;
- Novčanica Narodne banke Jugoslavije iz 1992. od 100, 500, 1.000, 5.000, 10.000 i 50.000 dinara;
- Novčanica Narodne banke Jugoslavije iz 1993. godine, 100.000, 500.000, milion, pet miliona, deset miliona, pedeset miliona, sto miliona, petsto miliona, milijarda i deset milijardi dinara;
- Novčanice od 1. oktobra 1993. godine 5.000, 10.000, 50.000, 500.000, pet miliona, pedeset miliona, petsto miliona, pet milijardi, pedeset milijardi i petsto milijardi dinara;
- Novčanice od 1. januara 1994. godine, 10, 100, 1.000, 5.000, 50.000, 50.0000, deset miliona dinara;
- Novčanice poslije promjene naziva novčane jedinice (novi dinar): 1, 5, 10 dinara;
- Novčanice Narodne banke Jugoslavije iz 1994. godine 5, 10, 20, 50 i 100 dinara..

Novac poslijeratne Jugoslavije

b) Kovani novac

- Kovani novac državnog izdanja DFJ iz 1945. godine od 50 para, 1, 2 i 5 dinara;
- Kovani novac izdanja Narodne banke FNRJ: 1953. godine, 50 para, 1,2 i 5 dinara; 1955. godine, 10,20 i 50 dinara;
- Kovani novac izdanja Narodne banke Jugoslavije iz 1963. godine, od 1, 2 ,5, 10, 20 i 50 dinara;
- Kovani novac izdanja Narodne banke Jugoslavije: 1965. godina, od 5, 10, 20 i 50 para i 1 dinar, 1968. 1 dinar, 1971. 2, 5 dinara, 1972. 2 i 5 dinara, 1973. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2 i 5 dinara, 1974. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2 i 5 dinara, 1975. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2 i 5 dinara, 1976. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1977. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1978. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1979. 5, 10, 20 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1980. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1981. 5, 10, 20 i 50 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1982. 25 i 50 para, i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1983. 25, 50 para i 1, 2, 5 i 10 dinara, 1984. 1, 2, 5 i 10 dinara, 1985. 1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100 dinara, 1986. 1, 2, 5, 10, 20, 50 i 100, 1987. 10, 20, 50 i 100 dinara, 1988. 10, 20, 50 i 100 dinara, godine 1989. 10, 20, 50 i 100 dinara;
- Kovani novac izdanja Narodne banke Jugoslavije poslije druge denominacije od 1. januara 1990. godine, 10, 20 i 50 para i 1, 2 i 5 dinara, 1991. 10, 20 i 50 para i 1, 2 i 5 dinara i 1992. godine 2 i 5 dinara.

Njemačke marke

Uvođenje njemačke marke i eura

Godine 1999. uvođenjem marke kao čvrste valute stabilizovani su ekonomski tokovi u Crnoj Gori, bitno je olakšan život građana i funkcionisanje privrede. Međutim, od 1. januara 2002. godine, 12 zemalja Evropske unije ima zajedničku valutu  - euro. Trista miliona Evropljana s povjerenjem je zamijenilo svoje nacionalne valute.

Jedan euro iznosi 1,95583 DEM.

Novčanice štampa Evropska centralna banka i one su jednake u svim zemljama. Kod kovanica, prednja strana je ista, a sa zadnje strane su nacionalni simboli zemalja u kojima su kovane. Bez obzira u kojoj su zemlji kovani, novčići su zakonsko sredstvo plaćanja u svim zemljama koje koriste euro.

EURO